બહિષ્કૃત ફૂલો : કાલચક્ર

સરયૂ ને કાંઠે બહુ સિતમો થયા

કોઈ વાર ઋષિ શમ્બુક હણાયા

તો કોઈવાર ઈશ્વર અલ્લાહનાં ઘર ભાંગ્યા.

સીતા કે શૂર્પણખાને રંજાડયાં રાજાએ.

શ્યામને થયું

મરુભૂમિમાં શોષાઈ ગયેલી સરસ્વતીને તીરે જઈ વસું.

વાલ્મીકિ થઇ જવાય ત્યાં લાગી તપસ્યા કરું.

સૂપડું-સાવરણો લઈને

ગધેડા પર બિરાજમાન શીતળામાતાના સ્થાનકે

લઇ ગઈ મા .

‘બોલ,ત્રિશૂળદીક્ષા આપું કે તલવારદીક્ષા?’

માએ કહ્યું : કલમદીક્ષા આપો એને ,

એનું ને સૌનું ભલું કરે એ.’

સતી રૂપકુંવરના સ્મશાનઘાટની છત્રીના છાંયે

શ્યામે કક્કો ઘૂંટ્યો.

ઘડી મરી ગયેલાં કૂતરાં કે બિલાડાંની બાબાગાડી ખેંચી

રમતોય ખરો.

સાંજના વાળુમાં રાજભોગ જેવી કોકટેલ પણ

આરોગતો મજેથી.

પાયખાનાં પખાળીને

નગરનું મેલું માથે ચઢાવીને

માં સાથે નાનકડો શ્યામ રાજમાર્ગ પર ચાલે છે

ને જોધપુર નરેશ ગજરાજસિંહની સવારીને

અપશુકન થાય છે.

‘મા, કેમ બધા હાડ... હાડ …કરે છે આપણને

જ્યાં ને ત્યાં ?’

‘છાનો મર , કેટલી વાર કહું કે ભંગી છીએ એટલે!’

શ્યામને વળી પાછી દ્વિધા થઈ :

કીરપાણદીક્ષા લઉં કે કલમદીક્ષા?

વિદ્યાર્થી શ્યામલાલે ઘડ્યું આવેદનપત્ર એના બાંધવો માટે :

૧. દરેક વાલ્મીકિને જ્જ્માનના કુટુંબના સભ્યોની સંખ્યા પ્રમાણે રોજનો એક આનો ને બે તાજી રોટી આપવી જોઇશે.

૨.જાજરૂ કે સફાઈ સિવાયના બીજા કોઈ કામ પેટે

જૂદું વધારાનું વેતન ચૂકવવું જોઇશે, વેઠ સદંતર બંધ.

૩.માથે મેલું નહીં , એકાગાડી આપવી જોઇશે.

પણ રાજસ્થાન હાઈકોર્ટના પ્રાંગણમાં તો બેઠું હતું મનુનું પૂતળું-

રખેને કોઈ આંબેડકર સંહિતાનો અમલ કરે !

પણ શ્યામ જાણે એકલવ્યનો અવતાર

દ્રોણના પૂતળાની આંખ ,

એનું મસ્તક,

એનું હૃદય ,

સૌ બન્યાં એકમાત્ર લક્ષ્ય.

સ્નાતક થયો, અનુસ્નાતક થયો

અધ્યાપક થયો, પ્રાધ્યાપક થયો

મહેતર મટીને માસ્તર થયો

રૂખી મટીને ઋષિ થયો.

આવ્યો ૨૯ ફેબ્રુઆરી ૧૯૯૬નો દિવસ

જોધપુરના કિલ્લાના દ્વારે

હારતોરા લઈને ઊભાં છે નરેશ ગજરાજસિંહ

વાઈસ ચાન્સેલર ડો.શ્યામલાલને વધાવવા.

શ્યામને યાદ આવે છે

ચચ્ચાર સુવર્ણચંદ્રકોથી શોભતા

અશ્વેત ઓલિમ્પિયન જેસ્સી ઓવેન્સ સાથે

હાથ મેળવ્યા વગર

ઊભી પૂંછડીએ ભાગી જતા હિટલરની!

કાગડા-કલીલનું મેલું માથે ઊંચકી

મનુનું પૂતળું શરમનું માર્યું સળગી રહ્યું છે –

એક વાલ્મીકિ વાઈસ ચાન્સેલર બની ગયો છે

એક ચમારિન અયોધ્યાની મહારાણી બની ગઈ છે

દેશનો રાજા દલિત નારાયણ છે.

કાલચક્રે એક વર્તુળ પૂરું કર્યું છે.

તું જ મારી સહિયર:નીરવ પટેલ

તું જ મારે ચેતના ને તું જ મારી ચિનગારી ,

તું જ મારોગુજરાતી દલિત કવિતા

કવિશ્રી નીરવ પટેલની આ કવિતા અર્પણ કરું છું

શ્રી.માર્ટીન મેકવાનને, જેમણે મનુપ્રતિમા હટાવવા આંદોલન શરૂ કર્યું છે

શ્રી ચંદુ મહેરિયા અને શ્રી હરિ દેસાઈને જેમણે આ બાબતે અનુક્રમે પોઝીટીવ અને નેગેટીવ લેખ લખ્યા છે

અને

મહારાષ્ટ્રની આંબેડકરી મહિલાઓ કાન્તાબાઈ આહિરે અને શીલાબાઈ પવાર જેમણે મનુના પૂતળાના મોં પર કાળો કુચડો ફેરવ્યો .

જોધપુર યુનિવર્સીટીના પ્રો.શ્યામ લાલ લિખિત Untold Story of a Vice Chancellor આત્મકથાથી સ્ફૂરિત.

કાલચક્ર